By ROD MCGUIRK, ASSOCIATED PRESS [link: https://abcnews.go.com/International/wireStory/australian-parliament-approves-treaty-east-timor-64644817] 

Tempotimor (Melbourne) - Parlamentu Australia nian aprova ona ratifikasaun ba tratadu fronteira maritima ida ne’ebé mak asina ho Timor-Leste fulan sanulu-resin-nein liu ba no governu daudaun ne’e iha hela presaun nia okos hodi fó fila-hikas osan dolares hamutuk millaun sanulu ba Timor nia direitu husi tasi-kidun ida ba kampu gas nian mak hetan rekoñesimentu katak nasaun ilha-sorin baluk ne’e mak sai nu’udar nia nain. 

Iha tempu tarde loron Segunda, Parlamentu Australia pasa ona lejislasaun ne’ebé mak fornese espasu hodi ratifika tratadu refere, semana ida depois de Australia nia viziñu kiak ne’e hetan ona vota afavor ba lejislasaun mak hanesan hodi diriji oinsá nasaun rua ne’e sei fahe osan dolar biliaun ba biliaun husi riku-soi mina no gas ne’ebé mak latan hela iha Tasi Timor nia okos.  

Tratadu ne’e uluk asina ona iha Nova Iorke iha fulan Marsu tinan kotuk, maibé la fó influénsia to hetan ratifikasaun liu husi dalan nota diplomátiku interkambiu bainhira Primeiru Ministru Scott Morrison vizita ba Timor-Leste iha loron 30 Agostu, ba komemora aniversariu referendum nian ba dala 20 ne’ebé mak marka nu’udar independensia husi Indonesia, ne’ebé halo ona invazaun iha tinan 1975 ba Portuguese nia kolóni ida ne’e. 

Australia sei nafatin hetan osan porsentu 10 nu’udar royalti husi Bayu Undan nia mina no gas to ramata, bainhira Timor-Leste foti sai nu’udar nain tomak ba kampo refere ne’ebé tuir predisaun sei mamuk iha tinan hirak oin mai tan. 

Timor nia eroi ba independensia no xefe negosiadór ba tratadu refere, Xanana Gusmão, dehan katak ninia nasaun iha tempu pasadu lakon ona osan dolar milaun 5 kada fulan bainhira akordu ne’e seida'uk hetan ratifikasaun. 

Donald Rothwell, peritu ida ba lei internasional husi Universidade Nasional Australia iha loron Tersa ne’e hatete katak provisaun (ketentuan) ne’e forma ona katak sei laiha kompensasaun mak sei selu ba tantu parte rua ne’e hotu nu’udar rezultadu husi regulamentu fronteira foun ne’e. 

“Bainhira tratadu ne’e komesa lao ona, totalmente sei laiha obrigatoriu ba Australia hodi selu kualkér tipu ba kompensasaun, tanba iha ne’ebá temi ona iha laran,” 

Steve Bracks, sesante prezidente konsellu ba Victoria no fundador ba organizasaun asistensia Projetu Governasaun Timor-Leste nian, deskreve Australia ne’ebé kontinua atu hetan lukru husi Bayu Undan nu’udar “asaun demaiziadu.” 

Charlie Schenier, peskizador ida iha La’o Hamutuk, nu’udar institutu peskiza ida iha TImor-Leste, dehan katak Australia hetan ona lukru dolares bilaun 5 husi mina no gas ne’ebé mak daudaun ne’e konkorda ona tama ba Timor ninia teritoriu.

“Australia iha tempu pasadu laiha direitu atu hetan porsentu 10 husi Bayu Undan,” Scheiner hatete ba ABC. “Ami espera katak Australia sei halo buat ne’ebé mak loos no selu hikas fali saida mak sira foti ona husi fatin ne’ebé mak la konsidera sira nu’udar nain tan ona.” 

Australia ninia Departamentu Relasaun Esterna no Komérsiu la fó komentariu kona ba pergunta ne’ebé relasiona ho kompensasaun, maibé hatete iha sira nia deklarasaun iha loron Tersa katak: “Ami hein atu lori tratadu ne’e formaliza hodi vigor iha tempu badak nia laran mak posivel.” 

Tratadu ne’e deklara katak “parte hirak ne’ebé involve konkorda katak laiha kúalker parte ida mak sei halo reklamasaun ba kompensasaun kona ba atividade mak hala’o ona sobre petroliu nian iha Tasi Timor.” 

Rothwell deskreve katak klausa ne’e nu’udar “oinseluk uitoan,” no reflete tuir ba konkordansia barak kona ba Tasi Timor atraves dekada hira nia laran ne’ebé Australia halo ho Indonezia no depois halo ho Timor-Leste. 

“Iha klausa ne’ebé mak relasiona ho kompensasaun nian ne’e loloos sai nu’udar advogadu ida nia dalan hodi asegura katak sei laiha tan dalan atu fila fali ba kestaun hirak ne’e iha futuru mai,” Rothwell hatete.

Bazeia ba tratadu refere, Timor-Leste sei hetan asaun ne’ebé boot liu husi lukru ba esploitasaun kampu gas Greater Sunrise ne’ebé mak seidauk book. Asaun ne’e sei fahe tantu 80-20 se pipa nia gas ne’e dada ba Australia hodi procesa ka 70-30 se pipa ne’e dada ba Timor. 

Timor-Leste hakarak atu dada gase ne’e hodi prosesa iha ninia teritoria maibé investor sira tauk-tauk hela tanba dalaruma dalan ida ne’e ekonomikamente sei la viavel ka la’o di’ak iha futuru mai. 

Asuntu fahe riku-soi mina no gas ne’ebé mak lokaliza entre Australia no Timor-Leste ne’e to’o agora sai ona nu’udar asuntu ne’ebé mak halo deskonfortu entre viziñu rua ne’e deste tinan 2002 bainhira Timor-Leste hakat ba oin nu’udar fini ida hodi sai nasaun ho ema milaun 1.5 ne’ebé independente husi Indonezia. 

Australia no Timor asina ona tratadu ida iha tinan 2006 kona ba fahe lukru ba Greater Sunrise nian ba futuru. Maibé relasaun ne’e monu bainhira Timor-Leste akuza Australia ho asaun espioneza ho dalan tau instrumentun espiaun nian ba iha Timor-Leste ninia gabinete laran ne’ebé uza hodi halao diskusaun iha tinan 2004, hodi Australia bele iha vantazen ba negosiasaun ne’ebé mak la justu. Australia nega alegasaun ida ne’e. 

Espiaun ida ne’ebé mak lekar informasaun ne’e sai ho ninia advogadu Bernard Collaery aprezenta aan ba hearing iha tribunal Canberra nian ida iha loron Tersa hetan akuzasaun ba konspirasaun hodi komunika sai informasaun sekretu kona ba alegasaun monta instrumentu espiaun ne’e. 

Collaery ninia advogadu Ken Archer hatete ba Tribunal Majistradu Teritoriu Capital Australia katak ninia kliente hakarak atu alegasaun ne’e ba hearing iha Tribunal Supremu. 

Robert Richter, ne’ebé mak reprezenta espiaun ne’e, ne’ebé mak ita barak hatene ho naran Witness K, hatete ba Xefe Majistradu Lorraine Walker katak ninia kliente hakarak ninia alegasaun ne’e ba hearing ketak husi tribunal majistradu ida. 

Walker adia kazu ne’e ba loron 6 Agostu, iha tempu hanesan advogadu sira mós diskute oinsá atu prosesa kazu ne’e. Advogadu no esipaun, sira ida-idak hetan akuzasaun ne’ebé bele lori sira ba kastigu prizaun tinan rua bainhira prova sira kondena halo sala. 

Eis prezidente Timor-Leste no manan nain ba prémiu Paz nian José Ramos-Horta demanda ona ba Australia atu hapara alegasaun ne’e tanba ema nain rua ne’e nia asaun bazeia ba sira nia konxiénsia bainhira sira hamosu alegasaun ba Australia. 

Timor-Leste ninia reseita ba minan, ne’ebé mak kobre ba governu nia gastus to porsentu 90, daudaun ne’e menus makas ona tanba mina no gas ne’ebé mak iha komesa menus los ona iha sira nia teritoriu laran. Bazeia ba La’o Hamutuk, nasaun ida ne’e ninia fundu riku-soi soberania dollares bilaun 16 bele sei mamuk iha tinan sanulu nia laran tanba tinan-tinan governu foti hakat liu ona investimentu nia retornu.

Comment